قوانین و مقررات روشنایی اضطراری

در بسیاری از موارد، بنا به دلایل امنیتی لازم است زمانی که روشنایی اصلی دچار اختلال می شود، مقدار مشخصی روشنایی به عنوان روشنایی اضطراری (Emergency Lighting) وجود داشته باشد. عوامل مختلفی می تواند باعث قطع شدن روشنایی اصلی شود. برخی از این عوامل عبارتند از:

١- بروز اختلال در شبکه توزیع برق – خاموشی و …

۲- بروز اختلال در شبکه تأسیسات الکتریکی در داخل مجموعه

٣- وقوع حوادث و سوانح نظیر زلزله، آتش سوزی و … با توجه به اینکه بخش عمده دریافت های انسان از طریق چشم او صورت می گیرد، در صورت وقوع اختلال و بروز خاموشی، انسان دچار مشکل شده و ممکن است دچار صدمه شود.

در این شرایط وجود روشنایی اضطراری می تواند تا حد زیادی از وقوع حوادث جلوگیری نماید. از آنجا که معمولاً انسانها در شرایط اضطراری دچار استرس می شوند، استانداردهای ویژه ای برای روشنایی اضطراری تدوین شده اند تا در صورت وقوع خاموشی، افراد بتوانند در کوتاه ترین زمان ممکن و با کمترین میزان آسیب دیدگی از محل خارج شوند. در واقع قوانین روشنایی اضطراری مطابق با ماهیت نور و ساختار چشم انسان اعمال می شوند. در برخی موارد لازم است روشنایی اضطراری به گونه ای تأمین شود که افراد بتوانند تا مدت زمان معینی به کار خود ادامه دهند.

مفاهیم و تعاریف روشنایی اضطراری ساختمان

روشنایی اضطراری

 روشنایی اضطراری باید در زمان وقوع اختلال در شبکه روشنایی اصلی در مدت زمان کوتاهی تأمین شود. روشنایی اضطراری می تواند به دو صورت باشد:

۱- روشنایی ایمنی

روشنایی ایمنی برای حفظ جان افراد در برابر صدمات احتمالی در زمان وقوع خاموشی (نظیر سقوط یا برخورد با اشیا خطرناک) تأمین می شود. روشنایی ایمنی خود به دو گروه تقسیم می شود:

• روشنایی ایمنی برای راه های فرار 
• روشنایی ایمنی برای محیط های خطرناک

 روشنایی ایمنی برای راه های فرار (Escape routes)

طبق استاندارد، راه های فرار باید در وضعیت های اضطراری به اندازه ای روشن باشند که بدون خطر بتوان از آنها عبور کرد و موانع احتمالی را تشخیص داد. همچنین نحوه دسترسی به کلیدهای اعلام حریق در مسیرهای فرار باید روشن باشد.

 روشنایی ایمنی برای محیط های کاری خطرناک (High Risk Task Areas) 

محیط های خطرناک، محیط هایی هستند که در صورت وقوع خاموشی، احتمال وقوع خطر برای افراد در آنها وجود دارد. برخی از این محیط ها عبارتند از:

• نقاط مجاور مخازن حاوی مایعات داغ،
• حوضچه های پر شده با مواد مذاب،
• ماشین های دوار،
• صحنه تئاتر،
• مسیرهای مسابقه در زمین های ورزشی
• و …

طبق استاندارد، روشنایی ایمنی در چنین محیط هایی باید به گونه ای تأمین شود که امکان اتمام کار عملیات در دست اجرا و ترک محل را برای فرد فراهم نماید.

---

مقاله پیشنهادی: مفاهیم و تعاریف در طراحی روشنایی

---

۲- روشنایی جایگزین (Standby Lighting) 

در صورتی که در صورت قطع خاموشی، خطراتی برای ادامه حضور در محل وجود نداشته باشد، با داشتن روشنایی جایگزین، می توان برای مدت زمان محدودی در محیط حضور داشت و به فعالیت ادامه داد.

روشنایی جایگزین معمولاً به دلایل اقتصادی در نظر گرفته می شود تا با قطع برق فعالیت های کاری (نظیر کار کارمندان در اداره و یا فعالیت کارگران در خط تولید) متوقف نشود. در برخی موارد روشنایی جایگزین می تواند نقش روشنایی ایمنی را نیز ایفا کند.

تأخیر راه اندازی مدت زمان بین قطع شبکه روشنایی اصلی و راه اندازی روشنایی اضطراری را تأخیر در راه اندازی می نامند. چراغ ایمنی چراغی است که برای تأمین روشنایی ایمنی به کار می رود. این چراغ می تواند دارای منبع انرژی (نظیر یک باتری) باشد و یا از یک منبع مرکزی تغذیه شود. چراغ های علایم نجات چراغ علامت نجات، چراغی است که بر روی آن یک علامت گرافیکی نشان دهنده نجات و نوشته هایی مرتبط با این موضوع وجود دارد.

سیستم روشنایی ایمنی ممکن است به صورت دائم از شبکه برق سراسری تغذیه کند و با قطع برق به یکی از روش های زیر شبکه ایمنی برقدار شود:

1. سیستم روشنایی ایمنی در حالت عادی از شبکه برق سراسری تغذیه کرده و با قطع برق، تغذیه چراغ از باتری تأمین می شود.
2. در برخی موارد ممکن است از اینورتر (Inverter) برای تأمین برق در شرایط اضطراری استفاده نمود. در این صورت، در حالت عادی، روشنایی ایمنی از شبکه اصلی تغذیه شده و با قطع برق، اینورتر وارد مدار می شود. در این حالت منبع انرژی یک باتری است و توسط اینورتر ولتاژ متناوب تولید می شود.

تقریباً در تمام نقاط دنیا، کارفرما موظف به تامین امنیت جانی کارکنان است. از آنجا که نبود روشنایی اضطراری در بسیاری از محیط های کاری می تواند خطرات جانی برای کارکنان به دنبال داشته باشد، قوانین کار در کشورهای اروپایی روشنایی اضطراری را در موارد زیر لازم دانسته اند:

1. مسیرهای نجات در انبارهایی که بیش از  ۲۲۰۰۰ مترمربع مساحت دارند.
2. مسیرهای نجات در اتاق های کاری و یا اتاق های استراحت کارکنان که حداقل  ۲۲ متر بالاتر از سطح زمین قرار دارند.
3. مسیرهای نجات در اتاق های کاری بدون پنجره و با اتاق هایی که به ضرورت نوع کار، لازم است تاریک نگاه داشته شوند و بیش از مترمربع ۱۰۰ مساحت دارند.
4. در چنین اتاق هایی باید چراغ اضطراری بر روی درب خروج نصب شود، به گونه ای که از تمامی قسمت های کاری قابل رؤیت نیست.
5. مسیرهای نجات در فضای کاری که احتمال خطر انفجار و یا مسمومیت تنفسی وجود دارد.
6.  مواردی که احتمال خطر مستقیم برای کارکنان وجود دارد، نظیر احتمال سقوط.
7. مواردی که احتمال وجود خطر غیر مستقیم وجود دارد، نظیر احتمال نشت گازهای سمی در اثر از کار افتادن سیستم های کنترل.
8.  در صورتی که مسیر خاصی به عنوان مسیر نجات وجود نداشته باشد و از راهروهای موجود و مسیرهای رفت و آمد به عنوان مسیر نجات نیز استفاده می شود، در این صورت این مسیرها باید به طور مشخصی علامت گذاری شوند.

---

در هنگام نصب روشنایی اضطراری در مسیرهای نجات نیز باید به نکات زیر دقت شود:

1. علائم نجات باید در تمامی راهروهای داخل ساختمان و فضاهای بزرگ نصب شده و سمت و سوی مسیر نجات را نشان دهد.
2.  علائم نجات باید در تمامی نقاط تقاطع نصب شده و جهت حرکت و یا جهت تغییر مسیر را نجات دهد.
3. در مسیرهای نجات طولانی، بهتر است هر ۱۵ متر یک بار علامت نجات نصب شود. این علائم باید در ارتفاع حدود ۲ متر نصب شوند.
4. از آنجا که در صورت وقوع آتش سوزی و وجود دود در فضا، چراغ هایی که در ارتفاع نصب می شوند قابل رویت نخواهد بود، وجود روشنایی ایمنی بر روی زمین و یا با ارتفاع بسیار کمی از آن نیز ضرورت دارد.

---

علاوه بر محیط های کاری، در سالن هایی که افراد زیادی در رفت و آمد هستند و یکی از شرایط زیر را دارند وجود روشنایی اضطراری لازم است:

1. سالن هایی که دارای صندلی های ردیفی شکل به شکل سینما بوده و گنجایش بیش از ۲۰۰ نفر را دارند.
2. سالن هایی که دارای میز و صندلی مخصوص غذاخوردن بوده و بیش از ۴۰۰ نفر گنجایش دارند.
3. فروشگاه هایی که محل فروش آنها دارای مساحتی بیش از ۲۰۰۰ مترمربع باشد.
4. فروشگاه هایی که دارای بیش از سه طبقه بوده و مسیر نجات برای هر سه طبقه مشترک باشد.
5. اتاق هایی با صحنه نمایش و یا محل پخش فیلم (بیش از ۱۰۰ نفر تماشاگر)،
6. سالن های نمایش بدون سقف با بیش از ۱۰۰۰ نفر تماشاگر)،
7. زمین های ورزشی بدون سقف با بیش از ۵۰۰۰ نفر تماشاگر،
8. فضاهای آموزشی در مدارس و دانشگاه ها که بیش از ۲۰۰ نفر در آنها حضور پیدا می کنند،
9. راهروها و راه پله ها در فضاهای آموزشی 
10. راهروها و پله ها در بیمارستان ها و محوطه بیرون بیمارستان

---

مقاله پیشنهادی: طراحی روشنایی داخلی

---

روشنایی اضطراری در مسیرهای نجات

برای اینکه بتوان در مسیرهای نجات به راحتی و بدون برخورد با موانع حرکت نمود، لازم است که مقدار معینی از شدت روشنایی در مسیر وجود داشته باشد. به طور خلاصه وظایف روشنایی اضطراری عبارتند از:

۱- ترک کردن بدون خطر اتاق ها

۲- تشخیص علایم نجات

٣- اتمام بدون مخاطره کارهای لازم

۴- ترک کردن بدون مخاطره محیط های کاری

چهار شرط اساسی برای رویت اشیا عبارتند از: بزرگی، روشنایی کافی، تباین کافی در رنگ و میزان درخشندگی و زمان کافی.

روشنایی اضطراری در مسیرهای نجات باید اهداف زیر را برآورد کند:

۱- تشخیص جزئیات نه چندان ریز

۲- تشخیص علایم مسیرهای نجات

۳- هدایت به سمت خروج

حداقل مقدار شدت روشنایی اضطراری

حداقل مقدار شدت روشنایی مورد نیاز در مسیرهای نجات تا حد زیادی بستگی به میزان شدت روشنایی در حالت عادی و نیز سن افراد دارد چرا که تطابق چشم انسان با شرایط تاریک جدید به این دو عامل بستگی دارد.

در یک آزمایش ۳۵ نفر در گروه های سنی مختلف در یک اتاق با شدت روشنایی ۵۰۰، ۱۰۰۰ و Lux 2000 قرار گرفته و ناگهان میزان شدت روشنایی متوسط به مقدار متعارف در روشنایی اضطراری ( Lux 0.1 -8) کاهش یافت و از این افراد خواسته شد سوزنی را به نخ بکشند. نتایج این آزمایش ها نشان می دهد با بالا رفتن روشنایی اضطراری زمان تطابق چشم بسیار کاهش می یابد، ضمن اینکه در شرایط یکسان افراد با سن بالا نیاز به زمان بالاتری دارند.

در نتیجه آزمایش های مختلف، حداقل مقدار یک لوکس برای روشنایی اضطراری در محیط های نجات توصیه می شود.

---

مقاله پیشنهادی:  طراحی روشنایی معابر

---

یکنواختی روشنایی اضطراری

هر چه میزان یکنواختی روشنایی کمتر باشد زمان دید انسان کوتاه تر می شود. از سوی دیگر مقدار زیاد یکنواختی از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست. 

خیرگی روشنایی اضطراری

خیرگی در مسیرهای نجات ممکن است باعث دشواری در پیدا کردن مسیر خروج گردد. روشنایی اضطراری باید به گونه ای باشد که برای یک فرد ناشناس، کلیه موانع و پله ها، علامات خطر و غیره قابل تشخیص باشد. معمولاً زمانی که از چراغ های معمولی برای روشنایی اضطراری استفاده می شود خیرگی مشکل چندانی ایجاد نمی کند ولی زمانی که از پروژکتور برای روشنایی اضطراری در مسیرهای نجات استفاده می شود، ممکن است خیرگی ناشی از این چراغ ها عامل آزار دهنده ای باشد.

در نتیجه باید محدودیت هایی را برای شدت نور این نوع چراغ ها در نظر گرفت. جدول زیر، مقادیر حداکثر شدت نور مجاز پرژکتور را در ارتفاع های مختلف نشان می دهد.

 مقدار حداکثر مجاز شدت نور برای روشنایی ایمنی در مسیرهای نجات

ارتفاع چراغ از کف زمین (متر)	کمتر از ۲	۲-۲٫۵	۲٫۵-۳	۳-۳٫۵	۳٫۵-۴	۴-۴٫۵	بالاتر از ۴٫۵
حداکثر شدت نور	۱۰۰	۴۰۰	۹۰۰	۱۶۰۰	۲۵۰۰	۳۵۰۰	۵۰۰۰

روشنایی اضطراری در محیط های مخاطره آمیز

محیط های مخاطره آمیز، محیط هایی هستند که خطر آسیب دیدگی مستقیم برای فرد حاضر وجود داشته و یا امکان وقوع سانحه در آنها و آسیب دیدگی در مراحل بعدی وجود دارد.

در چنین محیط هایی روشنایی اضطراری باید الزامات زیر را برآورده نماید:

• تشخیص جزئیات: نظیر نحوه خاموش کردن دستگاه ها، اتمام عملیات کاری، خواندن صحیح ابزار اندازه گیری
• تشخیص راه های خروج و علایم نجات.

حداقل مقدار شدت روشنایی در محیط های مختلف

 حداقل مقدار شدت روشنایی برای محیط های مختلف و نوع مخاطرات آن متفاوت است. بدیهی است که هر چه میزان روشنایی بیشتر باشد احتمال وقوع خطر کمتر خواهد بود. از سوی دیگر مقدار بالای شدت روشنایی اضطراری مقرون به صرفه نخواهد بود. در حالت کلی برای اغلب محیط های مخاطره آمیز حداقل مقدار Lux 15 برای شدت روشنایی متوسط توصیه می شود. در برخی موارد نظیر صحنه تئاتر این میزان می تواند تا Lux 3 نیز کاهش یابد.

یکنواختی در محیط های مخاطره آمیز، میزان یکنواختی اهمیت بیشتری نسبت به مسیرهای نجات دارد. در این محیط های نسبت بین مقدار حداقل شدت روشنایی به مقدار حداکثر باید بزرگتر از یک به ۱۰ باشد.

خیرگی

از آنجا که مقدار شدت روشنایی متوسط در محیط های مخاطره آمیز بیشتر از مسیرهای نجات است، لذا تطابق چشم آسانتر است. در نتیجه مقادیر حداکثر مجاز شدت نور پروژکتورها می تواند اندکی بیشتر باشد.

علائم نجات (Emergency Signs)

علائم نجات علایمی هستند که در جهت اعلام هشدار و یا هدایت کردن و راهنمایی کردن به کار می روند. علائم نجات باید دارای مفهوم مشخص بوده و به راحتی قابل تشخیص باشند.

استانداردها، مقررات مختلفی را برای علایم نجات، ویژگی های آنها و نوع روشنایی آنها ارایه نموده اند که در ادامه به آن اشاره خواهیم داشت:

 تعاریف

• رنگ ایمنی: رنگی است که دارای معنی امنیتی باشد.
• علامت ایمنی: علامتی که با ترکیب شکل هندسی و رنگ یک مفهوم ایمنی را بیان می کند.
• تباین (کنتراست) درخشندگی: نسبت درخشندگی رنگ ایمنی  به درخشندگی زمینه را تباین درخشندگی می نامند.
• مسافت تشخیص: مسافتی است که از آنجا علامت با نگاه عمودی به آن قابل رویت باشد.
• فاکتور فاصله : نسبت مسافت رویت علامت به ارتفاع علامت را با فاکتور فاصله نشان می دهند. 

خوانایی علایم اضطراری

برای اینکه علیم ایمنی را بتوان براحتی تشخیص داد باید ابعاد علایم ایمنی دارای تناسب مشخصی باشند. نسبت ارتفاع به ضخامت خطوط در علایم نجات باید برابر ۷ به ۱ باشد.

درخشندگی علایم

درخشندگی علایم ایمنی در هیچ نقطه از علامت نجات نباید کمتر از ۲ کندل بر متر مربع باشد. همچنین نسبت بین درخشندگی حداکثر به درخشندگی حداقل در علایم ایمنی نباید بیشتر از ۱۰ به ۱ باشد. همچنین نسیت بین درخشندگی علامت (Lwhite) به درخشندگی زمینه (colourا) باید بیشتر از ۵ به ۱ و کمتر از ۱۵ به یک باشد.

---

همچنین بخوانید:

• طراحی روشنایی در منازل مسکونی
• انواع سیستم کنترل روشنایی ساختمان
• طراحی روشنایی مراکز اداری، آموزشی و فروشگاه ها
• طراحی روشنایی مراکز درمانی
• طراحی روشنایی مجموعه های ورزشی
• طراحی روشنایی بر اساس بینایی انسان

 در صورتی که سوالی در خصوص مطالب بیان شده دارید می توانید در قسمت نظرات از ما بپرسید یا با ارائه پیشنهادات خود، ما را در بالا بردن کیفیت مقالات یاری کنید.