طراحی روشنایی بر اساس بینایی انسان

معیار تأمین روشنایی لازم و کافی محیط چگونه است؟

 چشم انسان پرتوهای تابشی و بازتابشی اشیاء و تصاویر در محدوده درخشندگی و طول موج معین  را دریافت و بر روی شبکیه تنظیم می کند. چشم انسان ویژگی های آناتومیک ویژه ای برای دیدن دارد، به طوری که با عمل تطابقی عدسی و مردمک در مقابل پرتوهای تابشی به چشم، می تواند خود را برای دیدن تصاویر و اشیاء دور و نزدیک براحتی تطبیق دهد و در تغییرات بسیار وسیع شدت روشنایی، دید مناسبی را ایجاد کند. به همین دلیل لازم است که طراحی روشنای بر اساس بینایی انسان و ویژگی های ساختار چشم انسان انجام شود. در این مقاله ساختار چشم انسان و پارامترهای مهمی که در بینایی انسان تاثیر دارد بررسی می کنیم تا طراحی روشنایی به بهترین شکل انجام شود.

ساختار چشم انسان

نور بخشی از طیف امواج الکترومغناطیس است که در برخورد با سلول های گیرنده شبکیه چشم انسان دریافت و پس از ارسال به مغز، کمیت و طیف آن درک می گردد. طیف دریافت شده از محیط اطراف بر مبنای خصوصیات آن در مغز، به صورت نور، رنگ یا شیء درک می گردد. از نظر فیزیولوژیک برای یک فرد سالم امواج نورانی در محدوده ۳۸۰ تا ۷۷۰ نانومتر به صورت طیف رنگی، قابل رؤیت است که از نور بنفش شروع و به قرمز تیره ختم می گردد. امواج طول موج های قبل و بعد از آن نامرئی هستند و با نام فرابنفش و فروسرخ نامیده شده اند.

چشم انسان در شدت روشنایی کمتر از ۰٫۱ لوکس می تواند اشیاء و سایه روشن ها را به خوبی تشخیص دهد و با تطابق قطر مردمک چشم می تواند شدت روشنایی یکصد هزار لوکس در زیر نور خورشید را نیز تحمل نماید و اشیاء و تصاویر را بدون آسیب به شبکیه درک نماید.

از نظر آناتومیک، چشم تقریباً به شکل کروی و دارای قطر تقریبی ۲۵ میلی متر است. حرکات چشم در جهات مختلف توسط ۶ ماهیچه متقارن انجام می شود.لایه خارجی چشم یا صلبیه پرده محکم و سفید رنگی است که دارای عروق خونی است. صلبیه در جلوی چشم شفاف است و قرنیه نامیده می شود.

صلبیه تمام چشم را می پوشاند و در زیر آن لایه ای بنام مشیمیه است که حاوی عروق است، مشیمیه در جلوی چشم به مردمک ختم می شود که به آن عنبیه می گویند. عنبیه در مقابل شدت نور حساس است و با تشدید نور مردمک را تنگ می کند.

مشیمیه تیره رنگ است و از انتقال نور به داخل چشم جلوگیری می کند. مایع داخل چشم را زجاجیه و مایع حدفاصل عدسی و قرنیه را زلالیه می نامند. در پشت قرنیه، عدسی قرار دارد که عمل تطابق و هدایت پرتوهای روشنایی، اشیاء و تصاویر را به عهده دارد.

عامل اصلی دیده شدن اشیا مختلف، نوری است که از سوی آنها بر چشم ما تابیده می شود. ساختمان چشم را از نظر فرآیند تولید تصویر، می توان با یک دوربین عکاسی مقایسه کرد. عدسی چشم، با تغییر فاصله کانونی چشم، امکان تطبیق اشیایی که در فواصل دور و نزدیک قرار دارند میسر می سازد. با گذشت سن، به دلیل صلب شدن عدسی چشم، این فرآیند دشوارتر می گردد. مردمک، نقش یک دیافراگم متغیر را بازی می کند که می تواند مقدار نور ورودی به چشم را به نسبت ۱۶:۱ تنظیم نماید. شبکیه چشم، همانند پرده نمایش تصویر است. شبکیه از ۱۳۰ میلیون سلول بینایی تشکیل شده است که نسبت به نور حساس هستند. در قسمتی نزدیک به محور بینایی چشم، یک حفره وجود دارد که سلول های حساس به نور و حساس به رنگ در آن متمرکز شده اند. سلول های حساس بینایی دو دسته هستند:

  • سلول های استوانه ای 
  • سلول های مخروطی

سلول های استوانه ای چشم

   از بین کل سلول های بینایی چشم انسان، حدود ۱۲۳ میلیون عدد از آنها از نوع استوانه ای هستند که نسبت به میزان درخشندگی منبع نور حساس هستند و تقریباً می توان گفت هیچ حساسیتی نسبت به رنگ نور ندارند. بنابراین این سلول ها در شرایطی که نور محیط کم باشد (نور شب) بیشترین حساسیت را دارند. در حدود ۷ میلیون عدد سلول حساس به رنگ نور در چشم انسان وجود دارد که وظیفه تشخیص رنگ ها را به عهده دارند و باید روشنایی محیط از حد معینی بیشتر باشد تا بتوانند فعال شوند. شکل زیر مقطع عرضی چشم و اجزاء آن را نشان می دهد.

مقطع عرضی چشم و اجزاء آن

در پشت کره چشم حساس ترین قسمت آن یعنی شبکیه قرار دارد. شبکیه حاوی حدود ۱۳۲ میلیون سلول گیرنده حسی نور است که ۱۲۵ میلیون آن به شکل میله ای و ۷ میلیون آن به شکل مخروط است. تراکم گیرنده ها در سطح شبکیه متفاوت است و در یک نقطه به بیشترین تمرکز خود می رسد، به آن نقطه لکه زرد می گویند. برای تمرکز روی اشیاء یا تصاویر ریز، چشم پرتوها را به این نقطه هدایت می کند. در محل خروج اعصاب بینایی کمترین تعداد سلول عصبی وجود دارد، لذا به آن لکه سیاه (نقطه کور) می گویند. 

برش-شبکیه-و-نمای-سلول های-میله ای-مخروطی-و-گانگلیونی
برش شبکیه و نمای سلول های میله ای مخروطی و گانگلیونی

سلول های گیرنده استوانه ای، حساسیت بسیار زیادی به نور دارند، اما تشخیص رنگ ها را نمی توانند داشته باشند. این سلول های حسی فقط روشن و تاریک بودن را تشخیص می دهند. میله ای ها برای دید در شب یا دید در نور بسیار پایین به کار می روند.

در تاریکی که درک رنگ اهمیت زیادی ندارد، سلول های استوانه ای به خوبی کار می کنند. این سلول ها همگی دارای فتو پیگمان ردو پسین هستند و بیشترین حساسیت درک طیف آنها در طول موج، ۵۰۷ نانومتر است. تشخیص رنگ توسط چشم در شار نوری پایین امکان پذیر نیست و درک نور در این ناحیه توسط گیرنده های میله ای چشم در زاویه تابش ۲۰ تا ۱۰ درجه نسبت به خط عمود بر سطح، به صورت سایه روشن امکان پذیر است. این محدوده را دید شب می نامند.

با تحریک سلول های گیرنده حسی بینایی که شامل ۱۳۲ میلیون سلول استوانه ای و مخروطی است، پالس های الکتریکی متناسب از هر دو چشم به مغز فرستاده می شود تا در آنجا با تطابق درک سه بعدی، آنها را به مفهوم های ذهنی از واقعیت محیط تبدیل می کند. از نظر فیزیولوژیک برای یک فرد سالم امواج نورانی در محدوده ۳۸۰ تا ۷۷۰ نانومتر به صورت طیف رنگی، قابل رؤیت است که از طیف بنفش شروع و به قرمز تیره ختم می شود. 

 سلول های رنگی، بیشترین حساسیت را نسبت به طول موج ۵۵۵ نانومتر (نور زرد متمایل به سبز) نشان می دهند. بیشترین حساسیت سلول های میله ای نیز نسبت به نور با طول موج ۵۰۷ نانومتر است. سلول های چشم انسان با دریافت نور تحریک شده و فرامین متناسب را به غدد داخلی بدن ارسال می کنند که هر کدام تأثیر مختلفی بر بدن انسان دارند که در طراحی روشنایی باید مدنظر قرار گیرد.

   به عنوان مثال، هورمونی که میزان هوشیاری بدن انسان را تنظیم می کند، ملاتونین Melatonin نام دارد، ترشح هورمون ملاتونین در بدن انسان که متناسب با ساعت داخلی بدن و ساعات روز است، باعث کاهش سطح هوشیاری شده و به طور معکوس، کاهش سطح ملاتونین در خون، باعث افزایش هوشیاری انسان می شود.

   مطلب فوق، اساساً به این دلیل مطرح شد که یکی از عوامل اصلی ترشح ملاتونین در بدن انسان، رنگ نور است. نور محیط بر میزان ترشح هورمون ملاتونین در بدن انسان و در نتیجه تنظیم سیکل هوشیاری ریتم سیرکادیان (Circadian Rhythm) تأثیر می گذارد. 

سلول های مخروطی چشم 

سلول های مخروطی، اگر چه دارای حساسیت کمتری نسبت به میله ای ها است ولی تشخیص رنگ ها را به خوبی انجام می دهند. بیش از یک میلیون سلول مخروطی در محدوده خط مرکزی دید قرار گرفته اند تا چشم برای تشخیص دقیق طیف ها دچار مشکل نگردد. بیشترین حساسیت طیفی سلول های مخروطی در طول موج ۵۵۵ نانومتر است. در شار نوری بالا، دید رنگ ها و اشیاء توسط سلول های مخروطی چشم انجام می شود این محدوده را دید روز می نامند.

شکل زیر منحنی بیش ترین حساسیت چشم را در دو شرایط نور روز یا نزدیک به آن و میزان نور شب را نشان می دهد.

 

منحنی-مقایسه ای-حساسیت-نسبی-دید-در-شب-و-روز
منحنی مقایسه ای حساسیت نسبی دید در شب و روز

حساسیت چشم در نور آبی که به وسیله گیرنده های ملانوسپین انجام می گیرد در محدوده ۴۶۰ نانومتر است. شکل زیر حداکثر حساسیت گیرنده های حسی سیستم بینایی را به صورت مقایسه ای نشان می دهد.

مقایسه-حداکثر-حساسیت-گیرنده های-حسی-سیستم-بینایی
مقایسه حداکثر حساسیت گیرنده های حسی سیستم بینایی

در صورتی که بخواهند بیشترین بازدهی درک نور در طول موج های مختلف در این دو حالت را نمایش دهند از منحنی مقایسه ای کمیسیون بین المللی استاندارد CIE استفاده می کنند. در این منحنی، بیشترین حساسیت دید در تاریکی نسبی در طول موج ۵۰۷ و در روشنایی بالا ۵۵۵ نانومتر است.

نمودار-دمای-رنگ

سلول های مخروطی از نظر آناتومیک دارای سه اندازه کوچک، متوسط و بلند هستند که هر یک عهده دار درک بخشی از طیف هستند. به همین دلیل پهنه وسیعی از رنگ ها را می توانند تشخیص دهند.

برخی از افراد به طور ارثی در درک برخی از طیف رنگ ها دچار مشکل هستند. مطالعات نشان داده است که همه افراد درک یکسانی از طیف نور دریافتی ندارند.  حدود ٪۸ از مردان و ۰/۵٪ از زنان قادر به درک بخشی از طیف رنگی نور مرئی و حدود ۰٫۰۰۳ % نیز قادر به درک هیچ طیف رنگی نیستند. به این حالت از ناتوانی، کوررنگی می گویند. دید نزدیک در افراد مسن دچار مشکل می گردد. برخی افراد نیز به دلیل بیماری یا فقر ویتامین، قادر به درک واضح از طیف رسیده به چشم خود نیستند.

از نظر فیزیولوژیک، ویتامین A نقش مهمی را در بینایی ایفاء می کند. کمبود آن می تواند روی گیرنده های میله ای اثر گذاشته و باعث کاهش شدید دید در تاریکی شود به این حالت از ناتوانی شب کوری می گویند. لذا کمبود این ویتامین در غذای افراد می تواند علی رغم سلامت چشم از نظر آناتومیک، روی بینایی اثر سوء بگذارد.

بسیاری از افراد به دلیل عیوب انکساری قادر به درک واضح تصاویر نیستند. عیوب انکساری شامل دوربینی، نزدیک بینی و آستیگماتیسم است.

پیر چشمی و بیماری های چشمی مانند کدورت زلالیه (آب مروارید) و کدورت زجاجیه (آب سیاه) نیز می توانند دید کامل را محدود نمایند. نزدیک ترین فاصله تشخیص اشیاء با سن تغییر می کند، بطوریکه یک فرد ۱۰ ساله دارای حداقل فاصله دید ۱۰ سانتیمتر است و این فاصله برای فرد ۴۰ ساله ۲۲، ۵۰ ساله ۴۰ و ۶۰ ساله ۲۰۰ سانتیمتر است. این به آن معنی است که یک فرد ۶۰ ساله اشیایی را که در فاصله نزدیکتر از دو متر هستند را به خوبی تشخیص نمی دهد.

آزمایش هایی وجود دارد که می توان از نظر پزشکی وضعیت سلامت دید افراد را به طور دقیق تعیین نمود. از آن جمله آزمایشات عیوب انکساری، آزمایشات تشخیص دید در تاریکی، دید رنگ ها و مانند آن است، که باید توسط متخصص انجام گردد. برای دید مطلوب و راحت، علاوه بر نیاز به تأمین سیستم روشنایی مطلوب، افراد و استفاده کننده نیز باید در محدوده مناسبی از سلامت باشند. زیرا هر دو عامل در دید راحت به یک اندازه اهمیت دارند و تنها تأمین ویژگی های قابل قبول در سیستم روشنایی نمی تواند تأمین کننده تمام نیازها باشد.

اگر فرد استفاده کننده دارای بیماری یا عیوب چشمی باشد، حتی اگر بهترین سیستم های روشنایی تأمین شود، بی فایده خواهد بود، لذا لازم است در معاینات قبل از استخدام یا دورهای کارکنان خصوصاً کارگران صنایع و از حرف مختلف به این نکته توجه جدی به عمل آید.

عوامل مؤثر بر دید

علاوه بر سلامتی چشم و مواردی که در خصوص روشنایی مطلوب گفته شد عوامل زیر در رؤیت اشیاء و تصاویر نقش اساسی دارند:

۱- اندازه شئ یا تصویر

۲- تباین

 ۳- طول زمان رؤیت

 ۴- شدت روشنایی

 ۵- درخشندگی

 ۶- انعکاس سطوح

 ۷- طول موج یا طیف بازتابی

 

اندازه شئ یا تصویر

هر چه اندازه جسم یا تصویر و جزئیات آن کوچکتر باشد همچنین هر چه فاصله آن از چشم دورتر باشد، رؤیت آن مشکلتر خواهد بود. کوچکترین لکه سیاهی که در زمینه سفید می توان در بهترین شرایط دید   ۶- ۱۰× ۲/۳ رادیان یا ۴-  ۱۰ × ۱/۳۲ درجه است. از نظر اندازه شئ، بعد قابل تشخیص حدود mm ۰/۱ یا ۱۰۰ است.

ذراتی که بزرگتر از یک میکرون باشند، می توانند با انحراف یا جذب نور در تراکم بالا توسط چشم به صورت یک توده مشاهده شوند. پدیده تاری، رؤیت پراکندگی ذرات در هوا در زیر نور مرئی است که ناشی از بازتابش و پراکندگی نور توسط ذرات بزرگتر از میکرون است.

تباین

تباین عبارت از اختلاف نسبی بین درخشندگی تصویر یا شئ با زمینه آن یا اختلاف نسبی ضریب انعکاس آن دو است. هر چه تباین کمتر باشد دیدن یک موضوع در زمینه آن مشکلتر خواهد بود. از نظر عددی تبایی بین صفر و یک می تواند متغیر باشد. تباین مناسب برای رؤیت واضح بیشتر از ۰٫۵ است.

طول زمان رؤیت

هر چه مدت زمانی که تصویر یا شئ در معرض دید قرار می گیرد کوتاه تر باشد، به علت اینکه تصویر ذهنی آن ناقص تر است، کمتر در ذهن ایجاد مفهوم می کند. برای دیدن مطلوب و مخصوصاً توجه به جزئیات و در خاطر سپردن آن، لازم است مدت زمان دیدن کافی باشد، در این حالت تصویر ذهنی و درک آن کامل است.

زمان مناسب رؤیت خود به عوامل دیگری مثل اندازه، تباین و شدت روشنایی وابسته است، حداقل زمان لازم برای تشخیص تصویر در صورت تأمین سایر شرایط ۰٫۱۷ ثانیه است.

شدت روشنایی

شدت روشنایی، حجم زیاد نور است که به سطوح برخورد می کند. این نور دیده نمی شود چون هنوز به چشم نرسیده است. شدت روشنایی، مقدار روشنایی شیء است که به طور معمول برای سطح معینی مورد استفاده قرار می گیرد؛ چون در بیشتر موارد نمی توان موقعیت ثابتی برای مشاهده گر، اجسام روشن و منابع نور در نظر گرفت و یا موقعیت های متفاوتی برای مشاهده گر وجود دارد.

شدت روشنایی معمولاً توسط واحد لوکس ارزیابی می شود و این ابزار قادر به ارزیابی نورهای تابیده شده در هر نقطه از محیط است. مقدار نوری که به وسیله بازتاب یا انتشار مستقیم از یک منبع تشعشع کننده روشنایی به چشم ما می رسد لومینانس (روشنایی) نامیده می شود.

با توجه به اینکه اغلب اشیاء و تصاویر خود منابع روشنایی نیستند، درخشندگی و چگونگی انعکاس از آنها اهمیت زیادی دارد. اگر شدت روشنایی روی سطوح از یکصد لوکس یا ۱۰ فوت کاندل کمتر باشد دید رنگ ها نیز محدود می گردد و تشخیص رنگ مشکل می شود. شدت روشنایی مناسب برای دید تحت نور خورشید در فضای باز ۴۰۰۰-۲۰۰۰ لوکس است که طبق بررسی برای ۵۰٪ افراد مناسب است. در داخل اماکن، شدت روشنایی عمومی مناسب بین ۳۰۰-۲۰۰ لوکس و شدت روشنایی موضعی مورد نیاز وابسته به دقت و ظرافت کار و ابعاد کوچکترین شی، مورد رؤیت است.

در کارهای بدون دقت شدت روشنایی مورد نیاز تا ۱۵۰ لوکس و برای کارهای معمولی ۳۰۰ -۲۰۰ لوکس و کارهای دقیق ۳۰۰-۵۰۰ لوکس تعیین شده است. برای کارهای خیلی دقیق این حد به ۸۰۰۰ لوکس هم می رسد.

درخشندگی

رؤیت اشیاء در درخشندگی کمتر از  ۰٫۱cd/m2  (یا شدت روشنایی کمتر از ۰٫۰۰۳ لوکس) با تفکیک رنگ مقدور نیست و گیرنده های میله ای چشم در زاویه تابش ۲۰ تا ۱۰ درجه نسبت به خط عمود بر سطح می توانند سایه روشن ها را تشخیص دهند. این ناحیه را دید شب می نامند.

دید-در-شب

چشم انسان نسبت به طول موج ها حساسیت یکسانی ندارد به طوری که در این محدوده از درخشندگی، بیشترین حساسیت چشم مربوط به طول موج ۵۰۷ نانومتر است. در محدوده درخشندگی بین  ۳-۰٫۰۱ cd/m2 (شدت روشنایی ۰٫۰۰۳ تا ۱۰ لوکس) که ناحیه دید میانی نامیده شده است، دید برخی رنگ های تیره به طور نسبی و دید بدون رنگ در محدوده های مرکزی و حاشیه ای خط دید امکان پذیر می گردد.

در اینجا هم سلول های گیرنده میله ای و هم به تدریج با افزایش درخشندگی سلول های مخروطی چشم فعال می شوند. در درخشندگی بالاتر از ۳cd/m2 (شدت روشنایی بیش از یکصد لوکس) تشخیص رنگ به طور کامل امکان پذیر و تشخیص اشیاء در محدوده مرکزی دید که تصویر آن روی رتین بر روی سلول های مخروطی چشم، میسر می گردد.

این محدوده را دید روز می نامند. حداکثر دید اشیاء در این درخشندگی در زاویه ۲ درجه و کمتر اتفاق می افتد.

درخشندگی شدید می تواند به علت خستگی سلول های گیرنده و تحریک ناپذیری موقت آنها اغلب دید را دچار مشکل نماید. اگر منابع نوری در معرض دید مستقیم فرد قرار گیرد یا سطوح براق نور شدید منابع را به چشم منعکس نمایند، به دلیل دانسیته انرژی که به چشم می تابد بخشی از شبکیه چشم که این شوک نورانی را دریافت کرده است بشدت تحریک شده و برای مدتی به تحریکات بعدی پاسخ نمی دهد که این حالت را خیرگی ناراحت کننده می گویند.

تأثیر-درخشندگی-زیاد-بر-چشم

علاوه بر آن یک حالت برق زدگی ناخوشایند در چشم ایجاد می شود. در این حالت اگر شخص چشم خود را ببندد تصویر منفی آن سطح یا منبع نورانی را می بیند. تکرار این حالت ها می تواند صدماتی به چشم وارد کند. 

انعکاس سطوح

هر نوری که به سطح می تابد اگر بازتاب نشود، جذب شده یا از شی عبور می کند. اگر شی، نور را از خود عبور ندهد، کل نور منعکس نشده، در روی سطح محو می شود و به گرما تبدیل می شود.

این نور معمولاً نور جذب شده نامیده می شود. مقدار نور جذب شده با زاویه تابش، رنگ نور و ویژگی های فیزیکی (غلظت، برخورد، رنگ) نور در ارتباط است. به طور کلی هرچه زاویه تابش بزرگتر، انعکاس نور نیز بیشتر خواهد بود.

رنگ سطح نیز با میزان نور منعکس شده از شی در ارتباط است؛ برای مثال سطح آبی منعکس کننده نورهایی با طول موج آبی خواهد بود و نورهای با طول موج دیگر جذب خواهند شد.

هر چه ضریب انعکاس سطوح کمتر باشد دیدن آنها مشکل تر خواهد بود، لذا بهتر است که برای دیدن مطلوب، تمام تصاویر و اشیاء دارای ضریب انعکاس مناسبی باشند که بتوانند حداقل تباین مورد نیاز دیدن را تسهیل نماید.

همچنین انعکاس مناسب سطوح داخلی بنا می تواند در توزیع روشنایی نقش مهمی ایفاء کند به همین دلیل برای سقف ضریب انعکاس ۰٫۷، دیوارها ۰٫۵ و کف ۰٫۳ پیشنهاد شده است.

توجه-داشتن-به-انعکاس-سطوح-در-طراحی-روشنایی

تشعشع (تابش)

برخی از شکل های نور، زیر مجموعه پدیده های فیزیکی هستند که در زیر گروه «امواج الکترومغناطیسی» قرار می گیرند. البته این شکل های دقیقاً وابسته به هم هستند؛ برای مثال سیگنال های رادیو و تلویزیون، تشعشعات مادون قرمز IR و فرابنفش uv اشعه x و امواجی از این قبیل.

این انتشارات در طول موج های متفاوت رخ می دهد. تفاوت عمده بین نور و دیگر پدیده ها در این است که انسان ها و حیوانات می توانند از مجموعه ای از طول موج ها برای «دیدن» استفاده کنند و این طیف، مرئی نامیده می شود. برخی از حیوانات نیز از طول موج های مادون قرمز یا فرابنفش برای توسعه حوزه بینایی استفاده می کنند.

نور سفید مجموعه مختلفی از طول موج ها است که بین ۳۸۰ و ۷۸۰ نانومتر تخمین زده می شود و مجموعه آن ها به رنگ سفید دیده می شود. بیشتر لامپ ها که نور سفید ایجاد می کنند، طیف مستمری از طول موج ها را ایجاد نمی کنند؛ بلکه رشته ای از طول موج ها را با دامنه های مختلفی دارند.

طیف بازتابی

چشم انسان در مقابل تمام طیف نور مرئی حساسیت یکسان ندارد. طبق بررسی های در نور روز حساسیت چشم انسان با تغییر طول موج به تندی تغییر می کند، به طوری که بیشترین حساسیت چشم در روز در ناحیه طول موج ۵۵۵ نانومتر است، اما همین حداکثر حساسیت در شب ۵۰۷ نانومتر است.

بنابراین در انتخاب رنگ ها برای تصاویر، اشیاء و علائم هشدار دهنده باید دقت شود که کلیه عوامل ذکر شده مد نظر قرار گیرد.

در طراحی داخلی محیط باید توجه شود که رنگ ها دارای پیام و مفهوم هستند. برخی رنگ ها قراردادی هستند مانند قرمز که مخصوص آتش نشانی است. رنگ ها دارای اثرات روانی هستند و می توانند برخی حالات را مانند سردی، گرمی، اضطراب و افسردگی القاء نمایند.

جدول-اثرات-روانی-رنگ-ها
اثرات روانی رنگ ها

لذا باید توجه داشت که ضمن اجتناب از رنگ های قراردادی جز در موارد استفاده خود، از سایر طیف های نور یا طیف رنگ به گونه ای استفاده شود که ضمن حفظ حالت شادابی، تباین مناسبی با زمینه داشته باشد و دید اشیاء و تصاویر را تسهیل نماید.

توجه-به-آثار-روانشناسی-رنگ

رنگ و روشنایی

 رنگ ظاهری

دمای رنگی، مشخص کننده ظاهر یک لامپ روشن است. رنگ جسم در دمای ۸۰۰ درجه کلوین قرمز رنگ است. سفید متمایل به زرد تیره نیز در دمای ۲۸۰۰ درجه کلوین ظاهر می شود و سفید آسمانی نیز در دمای ۵۰۰۰ درجه کلوین و سفید متمایل به آبی در دمای ۸۰۰۰ درجه کلوین ظاهر می شود.

برخی از لامپ های دشارژ با CCT مشابه می توانند دارای تاثیراتی متفاوت بر روی اشیای درخشنده باشد.

انسان به تجربه دریافته است که رنگ های طبیعت بیشترین تناسب و راحتی را برای دید دارند. زندگی شهری اغلب همراه با رؤیت مناظر ناهمگون و تغییرات تند طیف های رنگ است.

حتی استفاده نامناسب از رنگ ها در فضای شهری و حرفه ای باعث افزایش ریسک حوادث گردیده است.

در طراحی داخلی بنا و برای انتخاب رنگ سطوح باید دقت کرد که ضمن حفظ محدوده لازم ضریب انعکاس برای توزیع روشنایی، از رنگ های ملایم و دارای تشابه با طبیعت استفاده شود.

رنگ-نور-در-طراحی-روشنایی-منزل

در محیط های کاری و مکان های که نیاز به آرامش دارند، استفاده از رنگ های تند یا اشباع مجاز نیست. و انتخاب آنها باید با در نظر گرفتن اثرات و القای حالات روحی رنگ ها و حتی نور تابشی باشد.

 تعیین شدت نور مورد نیاز

شدت نور مورد نیاز در هر محل در استانداردها و کدهای منتشر شده از سوی انجمن مهندسان روشنایی آمریکای شمالی (IES) ارایه شده است. ملاحظاتی که در استانداردهای این انجمن برای تعیین شدت نور باید در نظر گرفته شود عبارتند از:

  • کاربری محلی که قرار است به وسایل روشنایی تجهیز شود.
  • سن افرادی که در آن محل حضور دارند.
  • اهمیت سرعت و دقت در کارهای انجام شده توسط افراد حاضر در محل

به محض مشخص شدن شدت نور مورد نیاز برای هر محل، نوبت به انتخاب نوع لامپ ها و وسایل روشنایی مورد نیاز برای تامین شدت نور تعیین شده خواهد رسید. در هنگام انتخاب لامپ ها و سیستمهای روشنایی باید به نکات زیر توجه شود:

  • بازده تجهیزات مورد نظر
  • خروجی نور لامپ های مورد نظر بر حسب لومن و میزان بازتاب نور از سطوح مختلف در معرض نور تولید شده
  • میزان کاهش قابلیت نوردهی لامپ به واسطه عواملی از جمله کثیف شدن سطح خارجی آن یا افت قابلیت نوردهی آن به مرور زمان

ابعاد اتاق، ساختار و شکل کلی اتاق، میزان نورگیر بودن آن و قابلیت استفاده از نور طبیعی

نکته ای که همواره باید در هنگام طراحی سیستم های روشنایی اماکن مختلف مورد توجه قرار گیرد آن است که شدت نور منتشر شده در محیط نباید از مقدار موردنیاز بیشتر باشد چرا که روشن کردن محیط بیش از مقداری که مورد نیاز است جز اتلاف انرژی سود دیگری را در پی ندارد.

در سالیان گذشته به دلیل عدم رعایت ملاحظات و نبود محدودیت های انرژی، اهمیت چندانی به سیستم روشنایی ساختمان و شدت نور منتشر شده در داخل آن داده نمی شد. بدین ترتیب بود که گاهی شدت نور سیستم روشنایی مورد استفاده در یک ساختمان اداری که ۵۰fc نیز برای آن کافی بود بر مبنای ۱۰۰fc طراحی و ساخته می شد.

برای مثال در ساختمان های اداری که افراد اغلب با کامپیوتر کار می کنند می توان شدت نور مورد نیاز را با استفاده از سیستم های روشنایی سقفی و بر مبنای ۳۰fc تامین کرد. در چنین مواقعی برای تامین ۲۰fc شدت نور اضافی مورد نیاز افراد در هنگام مطالعه یا نوشتن می توان از چراغ مطالعه استفاده کرد. چراغ های مطالعه نیز در انواع مختلفی موجود هستند که نور منتشر شده از آنها را میتوان در جهتی دلخواه تنظیم کرد.

کیفیت روشنایی

 علاوه بر شاخص رنگ منابع تولید نور معیارهایی دیگری نیز برای ارزیابی کیفیت نور منابع روشنایی وجود دارد.

یکی دیگر از معیارهایی که برای بررسی میزان کیفیت نور خروجی از لامپ ها مورد استفاده قرار می گیرد در صد تامین آسایش بصری است که به اختصار آن را با VCP نشان می دهند. این شاخص بیانگر آن است که چند درصد از افراد حاضر در محل هنگامی که در معرض نور منتشر شده از لامپ ها قرار می گیرند احساس ناراحتی می کنند.

معیار فاصله که به اختصار آن را با SC نمایش می دهند نیز یکی دیگر از شاخص هایی است که برای ارزیابی کیفیت روشنایی لامپ ها مورد استفاده قرار می گیرد. این شاخص به حداکثر فاصله توصیه شده بین سیستم های روشنایی اشاره دارد که بدون ایجاد گسستگی و یا ایجاد نور خیره کننده تمام فضای در نظر گرفته شده را تحت پوشش قرار دهد.

کیفیت-روشنایی

تغییر یا تشکیل رنگ ها

توانایی یک چشمه نور برای تولید (تغییر) رنگ ها بر سطوح به صورت یک کمیت در گروه CIE و فهرست تغییر رنگ مشخص شده است. این فهرست بر این اساس است که در هنگام آزمایش با یک لامپ کدام دسته از رنگ ها به وجود می آیند و این که چگونه از منبع نورانی استاندارد با همان CCT منتشر می شوند. بهترین نوع ترکیب، نمره ۱۰۰ را می گیرد.


اصول طراحی روشنایی در مکان های مختلف را در مقالات زیر بخوانید :


محیط خارجی

روشنایی محیط خارج به طور معمول چه در ساعات عادی روز و چه در شرایط نامناسب جوی آسمان نور کافی را برای فرد ایجاد می کنند و اشیا بدون هیچ مشکلی مشاهده می شوند. روشنایی بالای ۱۰cdm-2  عملکرد بالایی برای گیرنده ایجاد می کند. عملکرد چشم هم مانند عملکرد دوربین عکاسی در مقابل رنگ ها، متفاوت است. با این وجود در طول ساعات تاریک و در شرایطی که جسم روشن وجود ندارد و در روشنایی کمتر از ۱۰cdm-2، حساسیت گیرنده ها تغییر می یابد.

دید در منطقه ای که در آن تنها، گیرنده های استوانه ای چشم فعالند با تفکیک کردن رنگ فراهم نمی شود. سلول های استوانه ای در ناحیه خارجی چشم متراکم تر هستند و بالاترین حساسیت تغییر جهت چشم در طول موج پایین نور است. نتیجه آن این است که نسبتاً چشم در روشنی طیف آبی حساس تر است. اگر چه، در جایی که هیچ حس رنگی وجود ندارد، همه چیز خاکستری دیده می شود. هنگامی که نور مصنوعی به میدان دید در زمان تاریکی وارد می شود.

این کیفیت از دید را مزوپیک می نامند. افزایش تشعشعات،سه اثر بر جای می گذارد؛ اول حسگرهای حفره هایی که به طور تصاعدی به وجود آمده اند و مهم تر از حسگرهای جانبی خارجی هستند؛ دوم حساس شدن به رنگ، و سوم رابطه پرتوافکنی بیشتر طول موج های قرمز نسبت به آبی است. رابطه حساسیت تغییرات چشم به عنوان ناظر منظره های متفاوت در دامنه مزوپیک قابل رویت است.

نور خروجی یک لامپ به وسیله طیف خروجی در هر طول موج به وسیله رابطه حساسیت چشم در طول موج معین شده است. این ها توصیه هایی برای انتخاب منبع نور مورد استفاده در شرایط مزوپیک هستند.

  • معیارهای کیفیت روشنایی

درصد تأمین آسایش بصری (VPC)

معیاری است از درصد افرادی که در معرض نور منتشر شده از سیستم های روشنایی احساس راحتی می کنند.

معیار فاصله بین وسایل روشنایی (SP)

به حداکثر فاصله توصیه شده بین سیستم های روشنایی اشاره دارد که بدون ایجاد گسستگی و یا ایجاد نور خیره کننده تمام فضای در نظر گرفته شده را تحت پوشش قرار دهد.

شاخص رنگ دهی وسایل روشنایی (CRI)

معیاری است که برای مقایسه رنگ یک شی ثابت در معرض نور منتشر شده از یک لامپ در مقابل یک منبع تولید نور مرجع مورد استفاده قرار می گیرد.

معیارهای بررسی مقدار روشنایی

شار روشنایی : همان خروجی نور سیستم روشنایی است که بر حسب لومن اندازه گیری می شود.

ایلومینانس یا شدت روشنایی : در واقع شدت نور ساطع شده از منبع تولید نور را مشخص می کند که بر حسب فوت کاندل (fc) اندازه گیری می شود.

الومینانس یا درخشندگی : معیاری است که برای سنجش مقدار روشنایی و درخشش مورد استفاده قرار می گیرد و بر حسب فوت لامبرت (۰) یا کاندلا بر متر مربع ( cd / m2) اندازه گیری می شود.

مصرف روشنایی

الف) تعیین میزان بار روشنایی

استاندارد مصرف روشنایی با توجه به نوع هر شاخه متفاوت است. بر اساس استانداردهای موجود می توان میزان مصرف روشنایی در هر شاخه (و زیربخش های آن) را بر حسب وات بر مترمربع برآورد نمود. این مقدار با توجه به نوع منابع نور (لامپ های) مورد استفاده (به لحاظ تفاوت بهره نوری) متفاوت خواهد بود.

ب) تعیین تعداد انشعاب های روشنائی

بر اساس استانداردهای مربوط، برای هر انشعاب با سیم دارای سطح مقطع ۱٫۵ میلیمتر مربع، ۱۰ آمپر و برای مقطع ۲٫۵ میلیمتر مربع عدد ۱۶ را در نظر می گیریم.

ج) کنترل و حفاظت انشعاب ها

در زمان های قبل، به منظور قطع و وصل و همچنین حفاظت انشعاب های روشنایی از کلیدهای گردان به همراه فیوز استفاده می شد. به دلیل تحمیل هزینه و زمان جهت تعویض فیوز، امروزه در اکثر موارد از کلید مینیاتوری استفاده می شود. همچنین در زمان هایی که لازم است قطع و وصل سیستم روشنایی بصورت اتوماتیک باشد، می توان از فتوسل به همراه کنتاکتور برای این منظور استفاده نمود.

کلید-مینیاتوری-روشناییکلید مینیاتوری کاربرد روشنایی

کنتاکتور-12-آمپر-اشنایدر-الکتریک
کنتاکتور اشنایدر
                  

در صورتی که سوالی در خصوص مطالب بیان شده دارید می توانید در قسمت نظرات ذکر کنید و با ارائه نظرات خود، ما را در بهبود هر چه بیش تر کیفیت مطالب یاری کنید. 

میانگین امتیازات ۵ از ۵
از مجموع ۱ رای

سوالات متداول

چه طیف نوری برای چشم انسان قابل تشخیص است؟

نور بخشی از طیف امواج الکترومغناطیس است که در برخورد با سلول های گیرنده شبکیه چشم انسان دریافت و پس از ارسال به مغز، کمیت و طیف آن درک می گردد. طیف دریافت شده از محیط اطراف بر مبنای خصوصیات آن در مغز، به صورت نور، رنگ یا شیء درک می گردد. از نظر فیزیولوژیک برای یک فرد سالم امواج نورانی در محدوده ۳۸۰ تا ۷۷۰ نانومتر به صورت طیف رنگی، قابل رؤیت است که از نور بنفش شروع و به قرمز تیره ختم می گردد. امواج طول موج های قبل و بعد از آن نامرئی هستند و با نام فرابنفش و فروسرخ نامیده شده اند.

برای بررسی مقدار روشنایی چه معیارهایی وجود دارد؟

شار روشنایی : همان خروجی نور سیستم روشنایی است که بر حسب لومن اندازه گیری می شود. ایلومینانس یا شدت روشنایی : در واقع شدت نور ساطع شده از منبع تولید نور را مشخص می کند که بر حسب فوت کاندل (fc) اندازه گیری می شود. الومینانس یا درخشندگی : معیاری است که برای سنجش مقدار روشنایی و درخشش مورد استفاده قرار می گیرد و بر حسب فوت لامبرت (۰) یا کاندلا بر متر مربع ( cd / m2) اندازه گیری می شود. مصرف روشنایی

یک دیدگاه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

این مقاله را خوانده اید ؟
بستن
دکمه بازگشت به بالا